Patuljaste planete

Po svojim odlikama, patuljaste planete podsjećaju na 8 planeta Sunčevog sistema, imaju loptast oblik i kreću se po svojim orbitama oko Sunca. Za razliku od planeta, patuljaste planete nijesu bile u stanju da ,,očiste“ svoje orbite od drugih objekata koji se nalaze na istoj ili približnoj udaljenosti od Sunca. Po veličini, patuljaste planete su mnogo manje od planeta, manje su čak i od Mjeseca. Po definisanim uslovima Međunarodne astronomske unije (IAU), nebeska tijela koja nazivamo patuljastim planetama moraju da imaju sledeće karakteristike:

• moraju da imaju dovoljnu masu da imaju loptast ili približno loptast oblik
• da kruže oko Sunca
• da nisu “raščistile” svoje orbite oko Sunca od drugih nebeskih tijela
• da nisu sateliti.

Sve patuljaste planete se nalaze u Kuiperovom pojasu ili u pojasu asteroida između Marsa i Jupitera.

Kada je donijeta teza kojom su definisane patuljaste planete, razvila se naučna debata o opravdanosti kvalifikovanja Plutona kao devete planete Sunčevog sistema, obzirom da posjeduje sve karakteristike patuljastih planeta. Međunarodna astronomska unija (IAU), koja predstavlja autoritet i donosi odluke koje se tiču planetarnih pitanja je 2006. godine imala zasjedanje u Pragu, na temu: ,,Definisanje pojma planeta“. Rasprava na zasjedanju je trajala nekoliko dana i MAU-u je odlučila da izglasa, po mnogima kontraverznu definiciju planeta. Ova definicija isključuje Pluton kao planetu i svrstava ga u novu kategoriju – patuljaste planete, a Sunčev sistem ostavlja sa brojkom od 8 planeta koje orbitavaju oko Sunca.

Ova odluka je izazvala proteste, kako među onima koji su još u djetinjstvu naučili da oko Sunca orbitava 9 planeta, tako i među astronomima koji su prisustvovali ovom zasjedanju Međunarodne astronomske unije i istakli su da je u glasanju učestvovalo samo 4 % od ukupnog broja članova MAU-e.

Ipak, mnogi astronomi koji su bili protiv ove odluke, vjeruju da će buduća astronomska otkrića opozvati kontraverznu definiciju pojma planeta. Bilo kako bilo, odluka o ukidanju Plutonovog statusa planete je izglasana, konačna je i trenutno je na snazi.

Poznato je 5 patuljastih planeta: Ceres, Pluton, Eris, Makemake i Haumea.

Ceres je prvi objekat otkriven u pojasu asteroida između Marsa i Jupitera. Italijanski astronom Ɖuzepe Pjazi (Guiseppe Piazzi) je 1801. godine otkrio Ceres i definisao ga kao planetu, a naknadno kao asteroid. Od 2006. godine ima status patuljaste planete.Ceres je blago spljošten na polovima, a prečnik na ekvatoru mu je 950 km. Po sastavu je mnogo sličniji Zemlji i Marsu nego ostalim asteroidima. U središtu Ceresa je stjenovito unutrašnje jezgro, koje obavija omotač od leda, preko koga se nalazi tanji spoljni omotač sastavljen od finih čestica prašine.

Osnovni podaci za Ceres:

Puton je otkrio Klajd Tombau (Clyde Tombaugh) 1930. godine. Smatra se da je on najveća patuljasta planeta. Orbita mu se nalazi iza orbite planete Neptuna u zoni koja se naziva Kuiperov pojas. Površinski sloj Plutona izgrađen je od zaleđenog metana i azota, a jezgro od kompaktne stijenske mase koga okružuje omotač od leda. Period revolucije mu je 248 zemaljskih godina, a udaljen je od Sunca prosječno 5 900 milona km. Pluton ima izrazito eliptičnu orbitu, kada se nalazi u perihelu (tačka na orbiti gdje je najbliži Suncu), blizina Sunca povećava površinsku temperaturu, jedan deo zaleđenih gasova se otapa i formira tanak i izuzetno razređen sloj gasova oko Plutona. Dakle, formira se atmosfera. Kada se Pluton udalji od Sunca, gasovi se ponovo lede i patuljasta planeta ostaje bez atmosfere.
Rotacija Plutona je retrogradna, rotira od istoka ka zapadu, a vreme rotacije mu je 6,4 zemaljaskih dana.

Pluton ima satelite. Najveći je Kairon (Chairon), udaljen je od Plutona 19 640 km i upola je manji od njega. Otkriven je 1978. godine. Posmatranjem Plutona 2005. godine otkrivena su još 2 manja satelita, Niks (Nix) i Hidra (Hydra), a spisak Plutonovih satelita je ponovo dopunjen 2011. i 2012. godine kada su otkriveni Kerber (Kerberos) i Stiks (Styx).

Osnovne brojke o Plutonu:

Haumea je otkrivena 2003. godine, a veličinom je slična Plutonu. Ima neobičan oblik, spljoštena je na ekvatoru i izdužena po polovima. Ovo je jedan od najbrže rotirajućih objekata u Sunčevom sistemu, izvrši rotaciju na svaka 4 sata. Pretpostavlja se da je izgrađena od stjenovitog, kompaktnog jezgra, a da je omotač jezgra izgrađen od leda. Haumea ima i satelite. Otkriveni su 2005. godine: Hi’aka i Namaka.
Osnovni podaci za Haumeu:

Makemake je patuljasta planeta koja je malo manja od Plutona. Treba joj 310 zemaljskih godina da završi revoluciju oko Sunca. Na površini su joj pronađeni tragovi zamrznutih gasova, metana, azota i etana. Otkrivena je 2005. godine.

Osnovni podaci za Makemake:

Eris je otkriven 2003. godine. Ima izrazito izduženu orbitu, a vrijeme revolucije mu je 561 zemaljska godina. Tokom revolucije, sublimacijom gasova stvara se atmosfera u periodu primicanja planete perihelu, a sa udaljavanjem patuljaste planete od Sunca ona se ledi i nestaje. Površina Erisa ima izražen albedo (albedo predstavlja odnos između količine reflektovane zračne energije i intenziteta globalnog zračenja) i reflektuje svjetlost kao površina snijega. Pretpostavlja se da se površinska temperatura kreće između – 217˚ C i     – 243˚C. Eris ima jedan poznat satelit, Disnomiju (Dysnomia).

Osnovni podaci za Eris:

Pripremio: Marko Drašković

Literatura:
Burić, G. Barović, (2004): Astronomska geografija. Filozofski fakultet, Nikšić
Dolinaj (2014): Osnovi astronomije za geografe. Univerzitet u Novom Sadu, Novi Sad
Ducić, G. Anđelković (2006): Klimatologija – Praktikum za geografe, Geografski fakultet, Beograd
www.solarsystem.jpl.nasa.gov/planets/dwarf“>https://solarsystem.jpl.nasa.gov/planets/dwarf#!
www.news.nationalgeographic.com/news/2010/11/101122-science-space-pluto-not-planet-bigger-eris/“>